တၢ်တူၢ်တံၤတူၢ်တမှံၤ လၢကစၢ်ယ့ၣ်ရှူးအပူၤ
ဖဲကီၢ်အမဲရကၤ ပှၤကမျၢၢ်အတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ် အတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ (civil rights movement) အကတီၢ်, လၢ ဝ့ၢ် (New Orleans), ပှၤဖီတၢ်ဖိလၢအမံၤဟူသၣ်ဖျါ လံၣ်ဧၣ် ခၠ့း (Leah Chase) တဂၤ, တၢ်လၢအမၤဝဲသ့န့ၣ်, မၤဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်သိးပှၤခဲလၢာ်ကဒိးန့ၢ်ခွဲးယာ် ဒ်သိးသိးအဂီၢ်, ပှၤဂီၢ်မုၢ် လၢအလဲၤဟးဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်အတၢ်ပာ်သး လၢကျဲခိၣ်တဖၣ်အဂီၢ်, အဝဲကတဲာ်ကတီၤတၢ်အီၣ်တဖၣ်, ဒီးဒုးအီၣ်ဒုးအီဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲစံးဝဲ “မ့ၢ်ဒၣ် ယဒုးအီၣ်ဒုးအီကမျၢၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဂဲၤလိာ်ဝဲလၢ တၢ်တမံၤမံၤအဂီၢ်, ဒီးလၢကျဲခိၣ်လိၤန့ၣ်, ကဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်ဒီးတၢ်မနုၤလဲၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်တသ့ၣ်ညါဘၣ်. လၢကျဲတဖၣ် အလိၤန့ၣ် တၢ်ကမၤအသးဒီးအဝဲသ့ၣ် မနုၤတမံၤလဲၣ်န့ၣ် ပှၤတသ့ၣ်ညါဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ်, ဖဲပှၤဂီၢ်မုၢ်အိၣ်ဝဲလၢ ကျဲခိၣ်လိၤန့ၣ်ဒီး, သ့ၣ်ညါဝဲလၢ ယကဒုးအီၣ်ဒုးအီအဝဲသ့ၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢအဝဲသ့ၣ်အဂီၢ် တၢ်မၤအံၤ မ့ၢ်တၢ်လၢယမၤသ့န့ၣ်လီၤ.”
ဘၣ်တဘျီဘျီ, တၢ်ဟ့ၣ်တမံၤလၢအမ့ၢ် တၢ်အဲၣ်တူၢ်တံၤတူၢ်တမှံၤန့ၣ် ဘၣ်တၢ်ကွၢ် ကပာ်အီၤဘၣ်ဆၣ်, မ့ၢ်တၢ်လၢအကါဒိၣ်ထဲသိးသိးဒီးကျိၤကျဲအဂုၤအဂၤတဖၣ်, လၢတၢ်မၤဂ့ၤမၤစၢၤလိာ်သးကဒဲကဒဲ, လၢကစၢ်ခရံာ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. မၤ ၁၆:၁၁-၁၄ န့ၣ် ပကထံၣ်ဘၣ် ပိာ်မုၣ်လၢအမၤ…
နီၢ်သးအတၢ်အိၣ်အသး အကီအခဲတမံၤ
တနံၤဘၣ်တနံၤ, ပှၤတဂၤန့ၣ် ညီနုၢ်ကွၢ်ဝဲဒၣ်အလီတဲစိအဘျီ ၁၅၀ န့ၣ်လီၤ. ပကပျဲ ပတၢ်သးစဲလၢ တၢ်တမံၤမံၤအဖီခိၣ် ထဲဒၣ်တမံးနံးဖိန့ၣ်တက့ၢ်. ထရ့းစတဲ ဟါရ့း (Tristan Harris) နာ်ဝဲဒၣ်လၢ တၢ်တမံၤမံၤ မ့ၢ်ဟံးဃာ်ပတၢ်သးစဲန့ၣ်ဒီး, တမ့ၢ်တၢ်အဂ့ၤလၢပဂီၢ်သ့ၣ်သ့ၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲမ့ၢ်ပှၤတဖၣ် လၢအတဲဖျါထီၣ်အတၢ်ထံၣ်အကျါတဂၤ လၢတၢ်ဂီၤမူတယုၢ်အပူၤ, တၢ်ဂီၤမူလၢအဒုးနဲၣ် လီၤဆီပှၤအကါဒိၣ်ကတၢၢ်တနီၤ လၢစဲးဖီကဟၣ်ပီညါ, လၢအဆှၢနုာ်ပှၤဆူစိၣ်ရှဲၣ် မံၤဒယၣ် (social media) အကျဲမိၢ်ပှၢ်န့ၣ်လီၤ. နာ်သက့ဒီး, လၢတၢ်ကတိၤပတြၢၤတၢ်အလီၢ်န့ၣ်, အဝဲသ့ၣ် အတၢ်ထံၣ်တဖၣ်န့ၣ် သီၣ်ဟူဝဲဒၣ် ဒ်တၢ်ဟ့ၣ်ပလီၢ်ပှၤအသိး, ဒီးပာ်ဖျါထီၣ်ပတၢ်မ့ၢ်တၢ်နီၢ်နီၢ်, (ဒီးတၢ်ဂီၤမူ) ဒ်အမ့ၢ် “တၢ်ရ့လိာ်မုာ်လိာ် အတၢ်အိၣ်အသးကီခဲ” (The Social Dilemma) န့ၣ်လီၤ. “ပမ့ၢ်ပိးလီတဖၣ်လၢအဘၣ်တၢ်ထုးထီၣ်ပှၤ (product)န့ၣ်လီၤ. ပတၢ်သးအိၣ်သးစဲန့ၣ် မ့ၢ်ပိးလီတမံၤ, လၢအဘၣ်တၢ်ဆါလီၤဆူ ပှၤဘိးဘၣ်ဟူသါတၢ်ကစီၣ်တဖၣ်အအိၣ်န့ၣ်လီၤ. ” ပဟ့ၣ်လီၤပတၢ်သးစဲဆူ တၢ်လၢပနာ်အီၤဒ်အလုၢ်ဒိၣ်ပှ့ၤဒိၣ်, ဒီးကၢပှ့ၤကၢကလံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤအသးနီၢ်နီၢ်န့ၣ်, မ့ၢ်ဒၣ်ပဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ် တၢ်လၢပဟ့ၣ်လီၤပတၢ်သးစဲတမံၤမံၤန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကတိၤ တၢ်အိၣ်အသးကီခဲ (dilemma) န့ၣ်…
ပပၢ်ယွၤအတၢ်လုၢ်ဒိၣ်ပှ့ၤဒိၣ်တဖၣ်
ပိးလီဖိအံၤ, မ့ၢ်ဒၣ်တၢ်ချံးအနး အလီၢ်လံၤဖီဃးဖိတဘ့ၣ်, ဒီးမ့ၢ်လၢတၢ်ဆၢကတီၢ်ယံာ်တ့ၢ်မးလံအဃိ, အလွဲၢ်တဖၣ်ဟးဂီၤလံန့ၣ်လီၤ. ဒီးနးအကနၣ်န့ၣ် ပိာ်, တအ့ၣ်လၢၤဘၣ်, ဒီးတၢ်ပဲာ်ပနီၣ်ဃာ်ဝဲ လၢအစုဖီၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်, နးဖိတဘ့ၣ်အံၤ မ့ၢ်ဝဲယပၢ်အတၢ်လုၢ်ဒိၣ်ပှ့ၤဒိၣ်အကျါတမံၤ, ဒီးပာ်ဝဲလၢတလါဖိတဖျၢၣ်အပူၤ, လၢအစိၤကျိးအဖီခိၣ်တုၤ အဟ့ၣ်လီၤယၤတစုန့ၣ်လီၤ. ယပၢ်ဒုးသ့ၣ်ညါယၤလၢ, “နးဖိတဘ့ၣ်အံၤ မ့ၢ်တၢ်စှၤမံၤအကျါတမံၤ, ယဒိးန့ၢ်ဝဲလၢ နဖုအအိၣ်” န့ၣ်လီၤ. ဖဲယပၢ်အသးစၢ်အကတီၢ်, ယဖုလဲၤပူၤကွံာ်ဟီၣ်ခိၣ်, ဒီးယပၢ်န့ၣ် မ့ၢ်လၢအပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤအပၢ်အဃိ, ပာ်လုၢ်ပာ်ပှ့ၤဝဲဒၣ် နးဖိတဘ့ၣ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါဝဲလၢ ယွၤအိၣ်စ့ၢ်ကီးဒီးတၢ်လုၢ်ဒိၣ်ပှ့ၤဒိၣ်တမံၤသ့ၣ်သ့ၣ်, တၢ်လၢ ပတဆိကမိၣ်တ့ၢ်ဝဲန့ၣ်လီၤ. ဖဲလံာ်တၢ်လီၣ်ဖျါ အဆၢဒိၣ် ၄-၅ အပူၤန့ၣ်, ပကထံၣ်ဘၣ်လီၢ်ပစိာ်လၢမူခိၣ်, ဘၣ်တၢ်အိၣ်ဝးတရံးဃာ်အီၤလၢ “တၢ်အသးသမူအိၣ်လွံၢ်ဒု,” ဒီး “ပှၤသူၣ်က့သးပှၢ်ခံဆံလွံၢ်ဂၤ,” န့ၣ် ထိၣ်လီၤပှီၤအသးလၢ ကစၢ်ယ့ၣ်ရှူးအမဲာ်ညါ, ဒီးဘူၣ်ထီၣ် ဘါထီၣ်အီၤန့ၣ်လီၤ. လီၣ် ၅:၈ ပာ်ဖျါဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်တဂၤစူၢ်စူၢ်န့ၣ် “အိၣ်ဒီးလီခီထူတဖၣ် ပှဲၤဒီးတၢ်ဆိၣ်ကဲၤနၢမူလၢ အမ့ၢ်ပှၤစီဆှံအတၢ်ထုကဖၣ်” န့ၣ်လီၤ. လၢပျၢၤလၢသီ, တၢ်ဆိၣ်ကဲၤနၢမူန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လၢအလုၢ်ဒိၣ်ပှ့ၤဒိၣ်မးတမံၤ, မ့ၢ်တၢ်လၢစီၤပၤတဖၣ် စူးကါဝဲဒၣ်…
တဘၣ်စံးကတိၤကဒူးကဒ့ၣ်ကစၢ်ယွၤဘၣ်
ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ထုကဖၣ်အတၢ်စံးဆၢတမံၤန့ၣ်, အဲလဲး(စ) (Alex) အတၢ်ကူစါယါဘျါအမဲအဂီၢ်, တၢ်လၢာ်ဘူၣ်လၢာ်စ့ၤန့ၣ် လၢတၢ်တမုၢ်လၢ်ဘၣ်အပူၤ, ဘၣ်တၢ်ဟ့ၣ်န့ၢ်တ့ၢ်လံဝဲလၢ အတၢ်အုၣ်ကီၤစ့ပာ်ဖှိၣ်န့ၣ်လီၤ. ခဲကနံၣ်အံၤ, အလီၢ်အိၣ်ဝဲလၢ ကဘၣ်ကူစါယါဘျါအသး လၢခံတဘျီန့ၣ်လီၤ. အဲလဲး(စ) ကဒူးကဒ့ၣ်ဝဲဒၣ်လၢ “တၢ်ကူစါယါဘျါယသးအဂီၢ်, မ့ၢ်ယကလဲၤမၤန့ၢ်စ့ဖဲလဲၣ်” န့ၣ်လီၤ. တၢ်လၢာ်ဘူၣ်လၢာ်စ့ၤ အါအါဂီၢ်ဂီၢ်အဃိ, လၢအသးအတၢ်ဆိကမိၣ်အပူၤန့ၣ် အိၣ်ပှဲၤဝဲဒီးတၢ်သးဒိၣ်, တၢ်သးဟးဂီၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်ဆၣ်, ဖဲတၢ်ဆၢကတီၢ်တုၤဃီၤဝဲလၢ ကဘၣ်ဟ့ၣ်လီၤဆိပာ် စ့ဆူ မဲကသံၣ် သရၣ်အအိၣ်န့ၣ်ဒီး, အဘူးအတံၢ်တဂၤ အတၢ်ဟ့ၣ်, လၢအမ့ၢ်ကျိၣ်စ့န့ၣ် ဟဲတုၤဝဲသတူၢ်ကလာ်န့ၣ်လီၤ. Alex စံးဝဲဒၣ်လၢ, “ယမဲာ်ဆှးလီၤယသးန့ၣ်လီၤ. ယထံၣ်တ့ၢ်လံလၢ ယွၤကတဲာ်ကတီၤန့ၢ်တၢ်လၢယဂီၢ် ခီဖျိတၢ်အုၣ်ကီၤအတၢ်ဟ့ၣ်လံ. တကြၢးလၢယကဒူးကဒ့ၣ်တၢ်ဘၣ်, မ့မ့ၢ်လၢတၢ်ကဒူးကဒ့ၣ်တၢ်အလီၢ်န့ၣ်, ယကြၢးဃ့ တၢ်မၤစၢၤလၢယွၤန့ၣ်လီၤ.”
၂ မိၤ ၁၄ ပာ်ဖျါဝဲ, ဖဲပှၤအံၣ်စရ့လးဖိတဖၣ်နုာ်လီၤဆူ ပှၢ်မုၢ်ကနၢရှုာ်အဆၢကတီၢ်, ပှၤဂီၢ်မုၢ်လဲၤခီဖျိဘၣ်ဝဲ ယွၤအတၢ်မၤထူၣ်ဖျဲး ဖဲပီၣ်လဲၣ်ဂီၤ ဝံၤသီသီဖိန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်,၂ မိၤ ၁၅:၂၂-၂၄ စံးဘၣ်ပှၤ, မ့ၢ်လၢပှၢ်မုၢ်ကနၢန့ၣ် ထံဧိၤနိဧိၤလၢကအီဝဲအဂီၢ် တအိၣ်ဘၣ်အဃိ, ပှၤဂီၢ်မုၢ်တဖၣ်ကဒူးကဒ့ၣ်တၢ်န့ၣ်လီၤ.…
တၢ်ခဲလၢာ် ဘၣ်တၢ်ပျၢ်ကွံာ်လံ
အါနဲး ဟဲမ့ဝ့ (Ernest Hemingway) အပူဖုၣ်တဖၣ်အကျါ, ပူအိၣ်ဝဲတယုာ် လၢအဘၣ်ဃးဒီး ပှၤစပ့ၣ်ဖိတဂၤလၢ အဆၢထံၣ်လိာ်က့ၤအသးဒီးအဖိခွါ, လၢအအိၣ်လီၤဖးဒီးအီၤ, တဆဲးကျိးရ့လိာ်သးဒီးအီၤလၢၤဘၣ်တဂၤန့ၣ်လီၤ. ပၢ်တဂၤအံၤ ထၢနုာ်လီၤတၢ်ဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါတမံၤ လၢလီၢ်ကဝီၤတၢ်ပရၢပစၢၢ်အပူၤ, လၢအပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ "ပၣ်ကိၣ် (Paco) ဧၢ, ဟဲထံၣ်ယၤလၢ မိၤတၤနၤ သမှံၤဟံၣ် (Hotel Montana) ဖဲမုၢ်ယူာ်နံၤ, မုၢ်ထူၣ်အဆၢကတီၢ်န့ၣ်တက့ၢ်. တၢ်ခဲလၢာ်ဘၣ်တၢ်ပျၢ်ကွံာ်လံ" န့ၣ်လီၤ. ဖဲပၢ်တဂၤအံၤလဲၤတုၤဝဲဒၣ်န့ၣ်ဒီး, ထံၣ်ဝဲလၢပှၤအိၣ်ခိးအီၤဒီဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤကအိၣ်ဝဲအဂၤဃိးကယၤ, လၢအမံၤမ့ၢ် ပၣ်ကိၣ် န့ၣ် စံးဆၢက့ၤအတၢ်ဘိးဘ့ၣ်သ့ၣ်ညါ, ဒီးဆၢမုၢ်လၢ်ဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်အပၢ်တဖၣ် ကပျၢ်အဝဲသ့ၣ်အတၢ်ကမၣ်န့ၣ်လီၤ.
ပူလၢအထိးဘၣ်ပှၤအသးတယုၢ်အံၤ ပာ်ဖျါထီၣ် ပနီၢ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲ ပသးဆၢမိၣ်န့ၢ် အဒိၣ်အယိာ်လၢ ပကဘၣ်တၢ်ပျၢ်ကပာ်ကွံာ်ပတၢ်ဒဲးဘး, ဒီးဒုးသ့ၣ်နီၣ်ထီၣ်က့ၤယၤ ပူတယုၢ်လၢ ကစၢ်ယ့ၣ်ရှူး ပာ်ဖျါဝဲန့ၣ်လီၤ. ဖဲလံာ် လူးကၣ် ၁၅:၁၃-၁၄ န့ၣ်, ပှၤသးစၢ်တဂၤ ဟးထီၣ်ဝဲလၢအပၢ်အအိၣ် ဒ်သိးကဃုအိၣ်မူဝဲ “လၢတၢ်လုၣ်ကိလုၣ်ကပာ်အပူၤ” ဘၣ်ဆၣ်, တယံာ်ဘၣ်န့ၣ် ဘၣ်ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ်တၢ်ကီတၢ်ခဲတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဆၢဖိ (၁၇)…
တၢ်သးကညီၤအတၢ်မၤနၢၤလၢခရံာ်အပူၤ
ပှၤသူဖံးဖိအဆိကတၢၢ်တဂၤ လၢအလိာ်ကွဲ ခ့ခါ ဖျၢၣ်တီၢ်အတၢ်လိာ်ကွဲ ကရၢမိၢ်ပှၢ် (Major League Baseball) န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲဒၣ် ကၠဲးကံၣ် ရီၣ်ဘ့စၢၣ် (Jackie Robinson) န့ၣ်လီၤ. လါမ့ၤ (၉) သီ, ၁၉၄၇ နံၣ်, ဖဲအဝဲလိာ်ကွဲတၢ်လၢ ရှံၣ်ဘဲ (Shibe Park) တၢ်လိာ်ကွဲပြၢ အပျီဖးဒိၣ်, ဖဲဝ့ၢ် ဖံၣ်လဒဲဖံယၢၣ် (Philadelphia) အကတီၢ်, ဒီရ့း(စ) (Doris), အသးအိၣ်အနံၣ်တဆံဖိတဂၤဒီးအပၢ်န့ၣ်, ခိးကွၢ်ဝဲ ပှၤလိာ်ကွဲတၢ် ဖဲပျဲၢ်စီၢ် ကွၢ်ကီတၢ်အဖီခိၣ်
တကထၢန့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ် ပှၤသူဖံးသးပှၢ်တဂၤ ဟဲလီၤဝဲလၢခးဆ့ၣ်နီၤတဖၣ်အကဆူးကျဲ, ဒီးဆ့ၣ်နီၤဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်အကပၤန့ၣ်ဒီး, အပၢ်န့ၣ် စံးကတိၤသကိးတၢ်ဒီးအီၤန့ၣ်လီၤ. ဒီရ့း(စ) စံးဝဲဒၣ် အဝဲသ့ၣ်ကတိၤသကိးတၢ် ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်လိာ်ကွဲနီၢ်ဂံၢ်အဖီးအဂ့ၢ်န့ၣ် အသးကလၢၢ်ဘၣ်ဝဲဒ် “ပှၤဒိၣ်တုာ်တဂၤ”အသိးန့ၣ်လီၤ. လၢခံ Doris ပာ်ဖျါထီၣ်က့ၤဝဲလၢ “ပှၤသးပှၢ်တဂၤအံၤ, ဒီးအမဲာ်သၣ်နံၤကမှံဖိန့ၣ် ယတသးပ့ၤနီၣ်ယဲ နီတဘျီဘၣ်” န့ၣ်လီၤ. မုၢ်နံၤအအံၤတနံၤဖိလၢ…